1931 - Oprichting Prophylaxefonds

De Ziektewet van 1930 vormde het sluitstuk van een reeks sociale verzekeringswetten, waarvan de Ongevallenwet van 1901 de eerste was, een uitkomst van de toenemende invloed van sociaal-democratische partijen in Nederland t.o.v. het negentiende-eeuwse liberalisme en (religieus) conservatisme.

In 1931 werd het Prophylaxefonds opgericht, met als doel te voorkomen dat werknemers ziek werden en zo de kosten van de Ziektewet te beheersen.

1932 - De NVvPN stelt de Commissie Samenwerking en Initiatief in

Groei, differentiatie en diversificatie kenmerkten de ontwikkeling van de NVvPN in de jaren twintig, en deze ontwikkeling zette door in de jaren dertig, zij het in een context van economische neergang en bezuinigingen in de zorg.

In de vorige aflevering somden we al enige vertakkende en verwante (sub)verenigingen op, nu kwamen daar ook geloofsgebonden verenigingen bij zoals de Vereeniging van Christelijke Psychiaters (1930). In 1931 kwam daar de ‘Club van Psychiaters en Neurologen van de drie Noordelijke Provinciën’ bij.

De vertakkingen volgden de lijnen van wetenschappelijke ontwikkelingen, belangenbehartiging, maatschappelijke organisatie van zorg, en geloof. Het bestuur maakte zich grote zorgen over de dreigende versnippering, en stelde meerdere commissies in om deze het hoofd te bieden, onder andere de CSI.

Academisch Statuut 1921
(klik op afbeelding voor vergroting)

1933 - Manfred Sakel experimenteert met insuline shocktherapie

In de jaren twintig en dertig gingen optimisme over en experimenteren met somatische behandelingen hand in hand. In eerdere afleveringen stonden we al stil bij de chirurgische behandelingen van Cotton en de malariakuur van Wagner-Jauregg.

De combinatie van wanhoop bij patiënten en hun naasten, de persoonlijke, sociale en economische last van de nog steeds overvolle gestichten, en de ambities van psychiaters om hun vak op een hoger, medisch, niveau te tillen, droegen bij aan de ontwikkeling van behandelingen die wij nu als zeer controversieel of inhumaan zien. De stem van patiënten lijkt nauwelijks te horen te zijn geweest.

Manfred Sakel

1933 - Duits Parlement neemt das Gesetz zur Verhütung erbkranken Nachwuchses aan.

Binnen de psychohygiëne beweging waren er van meet af aan twee stromingen, die in de jaren dertig steeds meer op gespannen voet stonden: de sociale psychiatrie en de eugenetica.

Waar de eerste zich primair richtte op psychiatrische voor- en nazorg voor krankzinnigen (onder andere via de buitengestichten, consultatiebureaus en medisch opvoedkundig bureaus), was de eugenetica erop gericht de voortplanting van specifieke groepen te voorkomen.

De maatschappelijke en professionele zorgen om een epidemie van kwetsbare, mentaal ‘ongeschikte’ personen die de draagkracht van het volk als geheel zouden overwoekeren vormden samen met erfelijkheidstheorie en de echo’s van de oude degeneratieleer een gevaarlijke cocktail

Reichsgesetzblatt, 25 juli 1933
(klik op afbeelding voor vergroting)

1933 - Psychoanalyse onder de nazi’s

De opkomst van het nazisme betekende het einde van de psychoanalyse in Duitsland en het begin van een uittocht van vluchtelingen, vooral naar het oosten van de VS (en vooral New York) en in mindere mate Engeland (Londen).

Een opeenvolging van noodlottige gebeurtenissen aan het begin van 1933 wierp een schaduw over Europa: Hitler eiste het kanselierschap op en kreeg op 30 januari zijn zin. De brand in de Reichstag van 27 februari buitte hij uit door paniek te zaaien over een immanente Communistische revolutie, waarop president Hindenburg noodverordeningen tekende die burgerrechten opschortte.

Dagboek Freud 1933

1934 - Het ongelukkige leven van Charles de Vere Beauclerk

Tot nu toe hebben we nauwelijks aandacht besteed aan de private behandeling van krankzinnigheid, die voornamelijk voorbehouden was aan welgestelden.

Rijke families deden er alles aan om te voorkomen dat hun familieleden in staatsgestichten terechtkwamen. De sporen van lijden door waanzin zijn echter hier ook goed te traceren. Een voorbeeld is het leven van Charles de Vere Beauclerk, van adellijke afkomst (zijn formele titelatuur was Earl of Burford en Hereditary Grand Falconer of England) en petekind van koningin Victoria.

Charles de Vere Beauclerk

1935 - Psychochirurgie

Egas Moniz (1874-1955), een Portugese neuroloog die in de jaren twintig de eerste cerebrale angiogram ontwikkelde, meende dat krankzinnigheid voortkwam uit abnormale neurale verbindingen in de frontale cortex.

Hij beschreef een ‘fixatie der synapsen’ dat leidde tot dominante obsessieve ideeën. Moniz had het werk van fysiologen Fulton en Jacobsen gelezen, die meldden dat verwijdering van de frontale lobi van chimpansees ze rustiger en meewerkender maakte, en had veranderingen in karakter en persoonlijkheid geobserveerd bij soldaten met schade aan de frontale lobi.

Freeman demonstreert
transorbitale lobotomie

1936 - The Cult of Curability: een historicus blikt terug op 19-eeuwse hype

Tot aan het derde decennium van de negentiende eeuw, zo schrijft historicus Alfred Deutsch, overheerste pessimisme over de therapeutische mogelijkheden bij krankzinnigheid, ondanks de populaire inspanningen van mensen als Pinel, Tuke, Chiarugi en Rush: eens krankzinnig, altijd krankzinnig ging het in de volksmond.

Rond 1830 sloeg dit perspectief abrupt om in de overtuiging dat krankzinnig de meest behandelbare aller ziekten was.

Alfred Deutsch

1939 - Hitler lanceert Aktion T4

Aktion T4 was de naam voor een programma van onvrijwillige euthanasie die de Nazi Partij in 1939 startte. Artsen werden geautoriseerd om patiënten te selecteren die ‘ongeneeslijk ziek’ waren na ‘zeer kritisch medisch onderzoek’ en deze de ‘Gnadentod’ te verlenen.

In oktober 1939 tekende Hitler een ‘euthanasiebrief’ die zijn arts Karl Brandt en Reichsleiter Philipp Bouhler autoriseerde om het programma uit te voeren. De naam T4 is afgeleid van het adres van het kantoor, Tiergartenstraße 4 in Berlijn.

Tot aan het einde van de oorlog werden tussen de 275.000 en 300.000 mensen gedood in psychiatrische ziekenhuizen in Duitsland, Oostenrijk, Polen, en Tsjechië.

Karl Brandt, Viktor Brack
en Philipp Bouhler

1939 - De inzet van psychiaters tijdens de Tweede Wereldoorlog

Het is bekend dat oorlogen een grote invloed hebben op technologische en wetenschappelijke ontwikkeling, en hoe groter de oorlog, hoe groter die invloed. Eerder zagen we al hoe de Eerste Wereldoorlog ertoe leidde dat men anders ging denken over het relatieve aandeel van erfelijke kwetsbaarheid versus exogene factoren die op de psyche inwerken vanwege de impact van shell shock.

Daarnaast betekende die oorlog ook een doorbraak voor de rol van psychiatrische behandeling in oorlogssituaties. De ervaringen van de Eerste Wereldoorlog werkten in verschillende landen echter anders uit. 

William Menninger